4/2/09

Ζητήματα Ερμηνείας 2 - Μα πώς παίζετε έτσι;

Το πρόβλημα της ερμηνείας ξεκινάει από το πολύ απλό και βασικό γεγονός πως η μουσική σημειογραφία είναι εξ ορισμού ατελής. Υπάρχουν πολλά πράγματα τα οποία μία παρτιτούρα δεν αποκαλύπτει. Όταν υπάρχει ο συνθέτης να διδάξει το έργο δεν υπάρχει πρόβλημα, όταν όμως δεν βρίσκεται πρόχειρος εκεί κοντά τότε αρχίζουν οι περιπλοκές. Όταν τόσο ο συνθέτης, όσο και ο ερμηνευτής δημιουργούν στα πλαίσια μιας παράδοσης και η παράδοση αυτή είναι ακόμη ζωντανή τότε πάλι κάτι γίνεται, αλλά όταν έχουν περάσει μερικές γενιές και αυτή η παράδοση έχει σβήσει ή ακόμη χειρότερα έχει εντελώς παραγκωνισθεί από μια καινούρια τότε τι γίνεται; Για να το περιπλέξουμε, τι συμβαίνει όταν οι τεχνικές προδιαγραφές των οργάνων δεν είναι πια οι ίδιες;

Στη σημερινή ανάρτηση θα ασχοληθώ με τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι εκτελεστές εγχόρδων στην πορεία των δυόμιση τελευταίων αιώνων. [Για να παρακολουθήσετε τη συζήτηση σας παρακαλώ να διαβάσετε την πρώτη ανάρτηση της σειράς αυτής.]

Ας πάρουμε τα πράγματα ιστορικά από τη μέση. Η επιβολή της ρομαντικής αισθητικής οδήγησε στο να παίζονται όλοι οι συνθέτες του ευρωπαϊκού μουσικού κανόνα πάνω κάτω το ίδιο. Η διαφορά στο στυλ συνοψιζόταν στο εξής:

" Μέχρι τον Μότσαρτ όλο το δοξάρι χαλαρά, από τον Μπετόβεν και έπειτα όλο το δοξάρι με ένταση".

Τα πράγματα όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Πρώτ' απ' όλα στα μέσα του 19ου αιώνα είχαν αλλάξει οι τεχνικές προδιαγραφές των εγχόρδων. Προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι νέες ανάγκες επιμηκύνθηκε η ταστιέρα και ο καβαλάρης καμπυλώθηκε περισσότερο. Αυτό όμως δεν ήταν και τόσο σπουδαίο. Η μεγαλύτερη αλλαγή έγινε στα δοξάρια. Κατ' αρχήν μεγαλώσανε. Το σημαντικότερο όμως ήταν πως άλλαξε η καμπύλη του ξύλου, από κοίλη έγινε κυρτή. Η βασικότατη διαφορά των δύο είναι πως το κυρτό δοξάρι επιτρέπει τη διατήρηση της τάσης σε όλο το μήκος του δοξαριού, ενώ στο κοίλο η τάση είναι μεγαλύτερη στη λαβή του. Φαντάζομαι καταλαβαίνετε πού το πάω.

Επίσης υπήρχαν ιστορικά συγγράμματα που έλεγαν πώς πρέπει να παίζεται αυτή η μουσική, τα οποία φαίνεται πως για εκατόν πενήντα χρόνια κανείς δε διάβαζε. Το πιο διάσημο και σίγουρα σημαντικότερο είναι το βιβλίο του Leopold Mozart, πατέρα του διάσημου γιου του Amadeus, το περίφημο Versuch einer gründlichen Violinschule. Εκεί μέσα λοιπόν γράφει ο μπαμπάς Mozart, μεταξύ άλλων, πως η πρώτη νότα σε ένα legato είναι πιο τραβηγμένη και βαριά και πως κάθε legato υποδηλώνει και ένα diminuendo, δηλαδή ξεκινάμε πιο δυνατά και τελειώνουμε πιο σιγά. Αυτό είναι σαφώς εξαρτημένο από τις τεχνικές δυνατότητες του δοξαριού που χρησιμοποιούσανε εκείνη την εποχή. Αν διαβάζανε οι άνθρωποι τον έρμο τον Λεοπόλδο σίγουρα δε θα φτάναμε το 1950 και θα ακούγαμε να παίζουν κουαρτέτα Mozart, του Αμαδέου, με αυτόν τον τρόπο:



Δεν ακούγεται εντελώς χαζοχαρούμενα; Και μιλάμε για το Amadeus Quartet, ένα από τα καλύτερα της εποχής του! Τι καταλαβαίνανε αυτοί οι άνθρωποι από τη μουσική του Mozart; Η σωστή απάντηση είναι ελάχιστα, αν όχι τίποτα, αλλά εξαρχής η ίδια η ερώτηση τους αδικεί. Δεν ήταν μέρος της παιδείας τους, της αισθητικής της εποχής τους κτλ αυτό που ονομάζουμε ιστορικά πιστή ερμηνεία.

Εν πάση περιπτώσει, κάποια στιγμή ένα παλικάρι, ο Nikolaus Harnoncourt, βιολοντσελίστας ο ίδιος, άρχισε να αναρωτιέται και να ψαχουλεύει τα πράγματα και ξεκίνησε μια χιονοστιβάδα, που άλλαξε σε κάτι παραπάνω από μια γενιά, τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τη μουσική του πρώτου τετάρτου του 19ου αιώνα και πίσω. Αν δεν το έχω δηλώσει σαφώς, ναι προς το καλύτερο.

Κλείνοντας ας ακούσουμε το κουιντέτο του Αμαδέου σε σολ ελάσσονα KV 516 από το κουαρτέτο Salomon σε όργανα εποχής. Με λίγη προσοχή θα καταλάβετε πως ακριβώς λειτουργούν τα παλιά δοξάρια:





Συμπληρωματικά:

1. Ένας Ούγγρος συνάδελφος, μέλος κουαρτέτου και άνθρωπος που έχει μελετήσει πολύ αυτά τα ζητήματα, μου είχε πει πως υπάρχει μια επιστολή του Λίστ προς τον Βάγκνερ όπου του διηγείται πως δούλεψε με μια ορχήστρα που έπαιζε με τον παλιό τρόπο και έπρεπε να τους διδάξει να μην τραβάνε την πρώτη νότα. Την επιστολή αυτήν δεν την έχω διαβάσει, αλλά δεν έχω λόγο να αμφισβητήσω την φερεγγυότητα του συναδέλφου.

2. To αποτελέσματα στην παραγωγή του ήχου ενός παλιού δοξαριού μπορούν να επιτευχθούν και με ένα σύγχρονο δοξάρι αρκεί να το κρατήσει κανείς λίγο πιο ψηλά, αλλάζοντας με αυτόν τον τρόπο το κέντρο βάρους του δοξαριού.

3. O Λεοπόλδος γράφει και πολλά άλλα ενδιαφέροντα πράγματα, πχ για την κατεύθυνση του δοξαριού, πως να γίνει το crescendo κ.α. Δε θεωρείται μόνο ένα εξαιρετικό εκπαιδευτικό εγχειρίδιο, αλλά ένα βιβλίο στην παράδοση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, εξαιρετικό ως προς την οργάνωση του υλικού και την παρουσιάσή του.

4. Να διευκρινήσω πως ιστορικά πιστή ερμηνεία δε σημαίνει απαραίτητα και καλή μουσική. (Δεν) Έχω ακούσει ιστορικά πιστές ηχογραφήσεις που ήταν τόσο βαρετές που τις έκλεισα.

5. Όσοι θα ήθελαν να διαβάσουν κάτι περισσότερο και πιο εξειδικευμένο μπορούν να ξεκινήσουν από αυτό.

16 σχόλια:

Rowlf είπε...

Παραπέμπω επίσης στην 1η μου ανάρτηση.

Κατά τα άλλα οι Αμαδέοι (τρομάρα τους) δεν ακούγονται χαζοχαρούμενοι, απλά άσχετοι και βάρβαροι.

Waldorf είπε...

Ώρες-ώρες νομίζω ότι και σ' αυτό το ιστολόγιο περισσεύει η αυθάδεια. Όλοι έχουν δικαίωμα να ασκούν κριτική, και μάλιστα αυστηρή, για ζητήματα μουσικά. Η προσωπική περιφρόνηση, όμως, δεν μας ταιριάζει ως επίπεδο. Η αναφορά από το Σουηδό του Κόμητος Harnocourt ως "παλικαριού" δείχνει πλήρη έλλειψη σεβασμού στην καταγωγή του και προσπάθεια να γίνουν όλα "ίσα κι όμοια". Δεν περίμενα από σένα, Σουηδέ Μάγειρα, τέτοια περιφρόνηση στην καταγωγή του ανδρός. Αν δεν διορθώσεις, θα σου επιβάλω επιτίμιο.

Ανώνυμος είπε...

Συγνώμη μέγιστε Waldorf, αποκαθιστώ το όνομα του κόμητος αμέσως παραθέτοντας τον πλήρες τίτλο του:

Johannes Nicolaus Graf de la Fontaine und d'Harnoncourt-Unverzagt

Και πάλι προσφέρω ταπεινά τη συγνώμη μου

Ανώνυμος είπε...

@ rowlf

Όπως είχες γράψει και συ rowlf σε σχόλιό σου στην πρώτη ανάρτηση

"... νομίζω ότι θα ήταν απαραίτητη μια ανάρτηση για τα εγγενή προβλήματα της ερμηνείας (αυτά που προκύπτουν έτσι κι αλλιώς από την σημειογραφία και τις ατέλειές της για να εξεταστούν κατόπιν και οι αλλαγές που έφερε η αποκατάσταση του μουσικού κειμένου με τις κριτικές εκδόσεις κτλ)"

Η αναφορά αυτή έπρεπε να γίνει. Η παρτιτούρα είναι ένα είδος γρίφου που πρέπει να αποκωδικοποιηθεί. Και πάλι, αυτά που θίχτηκαν εδώ πέρα είναι μόνο ένα ποσοστό των προβλημάτων που θέτει η ανάγνωση μιας παρτιτούρας.

Rowlf είπε...

Αν η παρτιτούρα είναι γρίφος (δε θα διαφωνήσω, συχνά είναι) τότε είναι εντυπωσιακός ο αυτοματισμός με τον οποίο οι μουσικοί (νομίζουν ότι) λύνουν αυτούς τους γρίφους.

Rowlf είπε...

(Στην ανάρτηση εν μέρει απαντάς στα παρακάτω αλλά θα ήθελα να κάνω πιο συγκεκριμένα κάποια ερωτήματα)

Σκέφτομαι συχνά αν καταλαβαίνουμε, πόσο, πως, τι κτλ πολύ πιο βασικά πράγματα. Τόσο ο εκτελεστής όσο και ο συνθέτης. Πράγματα που θεωρούνται αυτονόητα, πχ όταν υπάρχει ένα τέταρτο στην παρτιτούρα πως θα παιχτεί. Πως κρατάμε ένα τέταρτο; Είναι πάντα το ίδιο; Αν ναι, τότε γιατί στη σύγχρονη μουσική μπορεί να δει κανείς οδηγίες από τους συνθέτες του τύπου "να προσέξουν οι μουσικοί να κρατήσουν τις απόλυτες διάρκειες των φθόγγων"; Είναι το ίδιο όταν γράφουν τέταρτο στακάτο ο Μότσαρτ και ο Στραβίνσκι; Ακόμα περισσότερο είναι το ίδιο όταν γράφει τέταρτο στακάτο ο Μότσαρτ σε αργό tempo και το ίδιο όταν το γράφει σε γρήγορο;

Rowlf είπε...

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ενός τετάρτου στακάτο και ενός τετάρτου στακατίσιμο (τελεία και τρίγωνη στίξη αντίστοιχα); Τι γίνεται όταν ο συνθέτης έγραφε στακατίσιμο και ο εκδότης έβαλε στακάτο (πχ στο φινάλε της Σονάτας υπό το σεληνόφως ο Μπετόβεν γράφει στο σχήμα του μπάσου στακατίσιμο, όλες οι παλιότερες εκδόσεις το είχαν αντικαταστήσει με στακάτο); Ποια διαφορά μπορεί να προκύψει στην εκτέλεση από αυτό;

mahler76 είπε...

οκ τις τελευταίες παρατηρήσεις του Rowlf στα σχόλια δεν τις πολυ κατάλαβα, άλλα την ανάρτηση την βρήκα καταπληκτική. Θα υπάρχει και 3ο μέρος να υποθέσω?
Καλημέρα

Ανώνυμος είπε...

@rowlf

Στις γερμανόφωνες χώρες αυτό που ονομάζεις στακατίσσιμο ονομάζεται keil. Από όσο ξέρω είναι ένα εντελώς ιδιαίτερο είδος άρθρωσης που καλά καλά δεν ξέρουν ούτε οι ίδιοι τι ακριβώς γίνεται. Δεν είναι απλώς ένα πιο σύντομο στακατο, αλλά ξεχωριστό είδος άρθρωσης, που έχει διαφορετική σημασία στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν, ενω και ο Λεοπόλδος δεν μπαίνει σε πολλές λεπτομέρειες ως προς το πώς ακριβώς πρέπει να εκτελείται.

Ας αφήσουμε όμως τις πολλές λεπτομέρειες. Έχεις δίκιο, τα ζητήματα που θέτει μια παρτιτούρα είναι πάρα πολλά και αυτά που ρωτάς από τα πιο εξειδικευμένα, αλλά αυτά είναι που κάνουν τι διαφορά. Στην τελική εξαρτάται από το γούστο, την ευαισθησία, την επιμονή και την τεχνική ικανότητα του εκτελεστή το τι θα ακουστεί. Δε θέλω να προσπεράσω το ζήτημα, είναι πολύ σοβαρό, αλλά είναι κάτι που λύνεται στο δια ταύτα και ο προσωπικός παράγοντας παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στο τελικό αποτέλεσμα, τόσο που πέρα απο μερικές γενικές αρχές το βρίσκω εξαιρετικά δύσκολο να επεκταθούμε. Στο ποστ προσπάθησα να περιοριστώ σε μερικά βασικά και κοινώς προσιτά ζητήματα. Πραγματικά διστάζω, απο αδυναμία, να επεκταθώ.

@ mahler

Σε ευχαριστώ mahler. Χαίρομαι που σου άρεσε. Θα υπάρξει σίγουρα και ένα τρίτο μέρος, για μετά δεν ξέρω ακόμη, θα δείξει. Την καλημέρα μου

Rowlf είπε...

Ουπς, σόρυ, αν την πήγα μακρυά τη βαλίτσα.

Πάντως ―ένα τελευταίο και μετά το βουλώνω― κι έχει δίκιο ο πατσατζής (στο φύλαγα αυτό) που λέει για τον προσωπικό παράγοντα. Αλλά ορισμένες φορές η σημειογραφία λειτουργεί και ψυχολογικά. Πχ στο παράδειγμα με το φινάλε της Σονάτας υπό το σεληνόφως που έφερα η ουσιαστική διαφορά είναι ότι βλέποντας στακατίσιμο ή keil ή τρίγωνο στακάτο ή στιγμή ή σφήνα ή όπως αλλιώς αντιδρά κανείς διαφορετικά. Το σημάδι αυτό μόνο που θα το δεις θα σε κάνει να σκεφτείς με μεγαλύτερη ένταση την εκφορά των γραμμών.

Statler είπε...

Χαιρετώ μετά από απουσία εις τας Ευρώπας - παραμένω για λίγο στη γενέτειρα, μέχρι να επιστρέψω στην Ομπάμειο Υπερδύναμη.

Τελικά τι είναι το legato και το staccato; Είναι τρόποι εκφοράς συγκεκριμένου μουσικού φθόγγου ή είναι μια ψευδαίσθηση, η οποία προκαλείται από συγκεκριμένη τεχνική εκτέλεσης; Το staccato στο βιολί εκφράζεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο επαφής είτε του δοξαριού, είτε του δακτύλου με τη χορδή (στην περίπτωση του δακτύλου μιλούμε για νύξη), η οποία αντιπαρατίθεται, νοηματικά, στη μεγάλη δοξαριά. Στο πιάνο, από την άλλη, όλοι οι ήχοι προέρχονται από την κρούση του σφυριού στη χορδή (δεν αναφέρομαι σε σύγχρονες μορφές εκτέλεσης), είτε προσπαθούμε να παίξουμε legato, είτε staccato, με τη διαφορά ότι στο staccato απελευθερώνουμε απότομα το πλήκτρο, προκειμένου ο σιωπητήρας να σταματήσει τη δόνηση της χορδής: καμία σχέση, δηλαδή, με το βιολί. Στα μικρά παιδιά πολλές φορές διδάσκεται ότι το legato υπονοεί την ύπαρξη μιας φράσης, ενώ το staccato ότι οι συγκεκριμένοι φθόγγοι πρέπει να ακούγονται απομονωμένοι (πολλοί δάσκαλοι, μάλιστα, έχουν μείνει σ' αυτή τη διδασκαλία και την έχουν υιοθετήσει και οι ίδιοι ως εκτελεστές). Αυτό είναι εντελώς ανακριβές. Το legato, το staccato, το marcato είναι τρόποι εκφοράς, οι οποίοι προσδιορίζουν το χαρακτήρα της φράσης, όχι κατ' ανάγκην την ύπαρξη της ίδιας φράσης. Άλλωστε, στο πιάνο, όπως είδαμε, το legato δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση συνέχειας του ήχου.

Η δική μου συμβολή στα ζητήματα ερμηνείας θα είναι υπό τη μορφή ανάρτησης για το ρόλο που παίζει η φράση ως ο βασικός πυρήνας, κατά την αντίληψή μου, της μουσικής μέχρι τον ιμπρεσσιονισμό (από εκεί και πέρα το πράγμα αλλάζει). Απλώς εδώ να επισημάνω ότι η ενότητα των φθόγγων που συγκροτούν τη φράση δεν επιτυγχάνεται με το να πατάει ο πιανίστας το ένα πλήκτρο την ώρα που σηκώνει το δάκτυλό του από το προηγούμενο, χωρίς κενό μεταξύ τους. Η φράση έχει τη δική της ζωή, τη δική της μικρο-δομή και τη δική της ψευδαίσθηση.


Κατά τα λοιπά, δεν υπάρχει μόνο το θέμα της πιστής απόδοσης αυτού που θα ήθελε να ακούσει ο συνθέτης, αλλά (πράγμα για το οποίο έχουμε ήδη συζητήσει) και εάν αυτή είναι η κύρια υποχρέωση του ερμηνευτή. Ως κάποιος που ασχολήθηκε - λίγο και όχι με επιτυχία - μόνο με την ερμηνεία (σε αντίθεση με τους συναδέλφους στο ιστολόγιο) επιφυλάσσομαι να επανέλθω και στο θέμα αυτό.

Rowlf είπε...

Γεροξεκούτη Statler μου,
μια χαρά και πολύ επιτυχημένα τα πήγαινες ως μουσικός, αλλά σε 'φάγαν άλλα κυκλώματα εσένα. Λοιπόν μην ακούω χαζομάρες. Ξέρω ένα σωρό επαγγελματίες που θα ζήλευαν και θα κάναν κρα να σε φτάνουν στο μικρό σου δαχτυλάκι.

Ακόμα κι αν μας απαρνήθηκες να μην έχεις ούτε στιγμή την παραμικρή αμφιβολία ότι εμείς σε βλέπουμε και σε αντιμετωπίζουμε πάντα ως ένα εκλεκτό συνάδελφο. Ετούτο το blog θα ήταν λειψό χωρίς εσένα.

Ανώνυμος είπε...

@rowlf

Άντε ρε αδέσποτο που θα μου πεις πατσατζή, που το μόμνο πράγμα που ξέρεις από υψηλή μαγειρική είναι τα κόκκαλα που θα βρεις έξω από κανένα εστιατόριό μου.

Ανώνυμος είπε...

@rowlf

Έχεις δίκιο για το πώς επενεργεί ψυχολογικά η σημειογραφία. Τελικά φαίνεται πως θα πρέπει να γίνει μια σχετική ανάρτηση, θα είμαι όμως πολύ προσεκτικόςκαι θα αναφερθώ κυρίως σε ζητήματα επιμέλειας εκδόσεων.

Rowlf είπε...

Φυσικά και έχω δίκιο, πατσατζή μου.

saetiger είπε...

Κορυφαίες οι αναρτήσεις για τα ζητήματα ερμηνείας, ρισπέκτ.