Αρχές Ενορχήστρωσης

O Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ είναι χωρίς αμφιβολία ο μεγαλύτερος δάσκαλος ενορχήστρωσης του 19ου αιώνα. Σημαντικό έργο των τελευταίων χρόνων της ζωής του είναι το σύγγραμμά του "Αρχές Ενορχήστρωσης", ένα θεωρητικό έργο που αν προλάβαινε να ολοκληρώσει όπως το σχεδίαζε θα είχε κολοσσιαίες διαστάσεις.

Όταν σπούδαζα είχα αγοράσει την αγγλική μετάφραση αυτού του έργου στην έκδοση της Dover. Το είχα ξεφυλλίσει βιαστικά μερικές φορές και μετά το έβαλα στην άκρη. Απεριόριστος χρόνος δεν υπήρχε, το κείμενο έδειχνε την ηλικία του και υπήρχαν άλλα βιβλία που μου ήταν πολύ πιο χρήσιμα στην μελέτη του αντικειμένου, που εξάλλου είναι στο μεγαλύτερο βαθμό πρακτική, δε μαθαίνεις τόσο διαβάζοντας εγχειρίδια, όσο μελετώντας παρτιτούρες και ενορχηστρώνοντας. Το βιβλίο το είχα ξεχάσει και μάζευε σκόνη στη βιβλιοθήκη μου.

Μέσα στο καλοκαίρι αποφάσισα πως ήταν καιρός να το προσέξω λίγο περισσότερο. Διαβάζοντας το απόσπασμα της εισαγωγής της πρώτης έκδοσης του έργου όπως υπάρχει στην αγγλική μετάφραση των εκδόσεων Dover σκέφτηκα ότι είναι εξαιρετικό συμπλήρωμα στην κριτική που έχουμε κάνει παλαιότερα στις ενορχηστρώσεις του Σαίνμπεργκ, του Ραβέλ, του Βέμπερν και του Στοκόφσκι. Νομίζω ότι ο Κόρσακοφ δικαιώνει την κριτική μας στο θέμα αυτό (και σημειώνω ότι τουλάχιστον εγώ ―αλλά το πιθανότερο και ο Σουηδός μάγειρας― όταν έγραφα εκείνες τις αναρτήσεις δεν είχα υπόψη μου αυτό το κείμενο).

Ευτυχώς στα Google Books υπάρχουν αποσπάσματα της ίδιας έκδοσης που έχω. Ανάμεσα σε αυτά είναι και ο Πρόλογος κι έτσι γλιτώνω να πληκτρολογήσω το κείμενο. Διαβάστε λοιπόν τις θέσεις του Κόρσακοφ για την ενορχήστρωση παρακάτω.



Το κείμενο χωρίζεται σε δυο ενότητες. Στο πρώτο μισό ο Κόρσακοφ ασχολείται με πιο γενικά, αισθητικά και καλλιτεχνικά ζητήματα, παρουσιάζει πως ο ίδιος προσεγγίζει και αντιλαμβάνεται το αντικείμενο. Στο δεύτερο μισό καταπιάνεται με πιο πρακτικά θέματα. Αυτό που διαπίστωσα διαβάζοντάς το είναι ότι οι βασικές αισθητικές και καλλιτεχνικές αρχές που εκθέτει, είναι σε μεγάλο βαθμό ακόμα σε ισχύ. Όμως πέρα από αυτές τις βασικές θέσεις υπάρχουν αρκετά σημεία κυρίως στο δεύτερο μισό όπου η ηλικία του κειμένου δημιουργεί απορίες και προβληματισμό στον σύγχρονο αναγνώστη. Υπήρξαν πράγματα που μου έκαναν εντύπωση όταν τα διάβασα και που δεν είμαι σίγουρος ότι καταλαβαίνω τι ακριβώς οδήγησε τον Κόρσακοφ να τα γράψει (μετά από λίγη σκέψη κατάφερα να σχηματίσω κάποιες πιθανές εξηγήσεις).

Ενδιαφέρον έχει το πως ο Ρίμσκι-Κόρσακοφ, σύγχρονός τους καλλιτέχνης, αντιπαραραθέτει τις περιπτώσεις των Βάγκνερ-Μπραμς σε σχέση με την ενορχήστρωση αλλά και γενικότερα το πως αξιολογεί τους συναδέλφους του (πχ δίπλα στους Βάγκνερ, Λιστ, Τσαϊκόφσκι, τοποθετείται και ο Ντελίμπ, ένας ελάσσονος σημασίας συνθέτης για εμάς σήμερα). Ο θαυμασμός του Κόρσακοφ για τη μουσική του Βάγκνερ δεν εκπλήσσει καθόλου. Οι καινοτομίες του Βάγκνερ στον τομέα αυτό είχαν εντυπωσιάσει πολλούς συναδέλφους του σε τέτοιο σημείο ώστε να κάνουν αόρατους τους συχνούς αμφιλεγόμενους ενορχηστρωτικούς χειρισμούς του (ετοιμάζω ανάρτηση ειδικά για αυτό το θέμα). Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επίσης είναι η παρατήρησή του ότι η μουσική σκέψη του Μπραμς (και άλλων συνθετών) από τη φύση της δεν στρέφεται τόσο στο ηχόχρωμα.

Για την ενορχήστρωση ως μια πρακτική που εφαρμόζεται αποσπασμένη από τη δημιουργική διαδικασία της σύνθεσης είναι κατηγορηματικός (όπως κι εμείς): "[It] is an undesirable practice. Many musicians have made this mistake and persist in it". (ίσως ο Στοκόφσκι ήξερε κάτι περισσότερο).

Με απορία και έκπληξη αντιμετώπισα αρκετά σημεία του κειμένου από την παράθεση των αξιωμάτων του και έπειτα. Επισημαίνω και σχολιάζω:

Ι. In the orchestra there is no such thing as ugly quality of tone.

Περίεργη παρατήρηση. Υπό μια έννοια έχει δίκιο, με τον ίδιο τρόπο που θα λέγαμε ότι δεν υπάρχει άσχημο χρώμα. Αλλά αυτό που μας ενδιαφέρει στην ενορχήστρωση δεν είναι να δούμε στατικά και αποσπασματικά στιγμές ηχοχρώματος αλλά τη διαμόρφωση της φασματικής/ηχοχρωματικής συνέχειας· και εκεί υπάρχουν επιτυχημένες και αποτυχημένες συνέχειες.

ΙΙ. Orchestral writing should be easy to play etc

Σε αυτό έχει απόλυτο δίκιο και είναι κάτι που νομίζω ότι ένας δάσκαλος ενορχήστρωσης πρέπει να τονίζει αδιαλείπτως. Όμως δυστυχώς δεν συναντάει πια κανείς τόσο συχνά δασκάλους που να επιμένουν σε αυτό.

ΙΙΙ. A work should be written for the size etc

Αυτό νομίζω ότι δε μας πολυαφορά σήμερα καθώς τα όργανα της συμφωνικής ορχήστρας ακολουθούν πια συγκεκριμένα standards (υπάρχουν κάποιες κατασκευαστικές διαφοροποιήσεις σε κάποια όργανα πχ από Ευρώπη σε ΗΠΑ, αλλά τίποτα τόσο σημαντικό που να χρειάζεται ειδικούς χειρισμούς για αυτόν που ενορχηστρώνει). Πάντως αυτό με τις περίεργες τονικότητες (εννοεί υποθέτω κυρίως στα χάλκινα) που συμβουλεύει να μη γίνεται μου έφερε στο μυαλό το ίνδαλμά του, τον Βάγκνερ που κάνει κάτι τέτοια σε κάποια έργα (αλλά υποθέτω αν θαυμάζει κανείς τη μουσική του κάνει τα στραβά μάτια σε αυτά).

Αυτό που βρίσκω ότι είναι με διαφορά το πιο περίεργο από όσα γράφει είναι τα στάδια από τα οποία λέει ότι περνάει κάποιος που μαθαίνει ενορχήστρωση. Ο νιούφης ενορχηστρωτής λοιπόν κατά τον Κόρσακοφ περνάει μια φάση που τον ενθουσιάζουν τα κρουστά, μετά την καταβρίσκει με την άρπα, μετά περνάει στα πνευστά για να καταλήξει όταν ωριμάσει ότι η πιο ικανή ορχηστρική ομάδα είναι τα έγχορδα.

Ομολογώ ότι δεν πέρασα αυτά τα στάδια και όταν διάβασα για πρώτη φορά το κείμενο βρήκα τελείως αυθαίρετη τη σειρά. Με ποια λογική προκύπτει αυτή; Ρώτησα τον Σουηδό και άλλους συναδέλφους αλλά κανένας δε θυμάται να πέρασε από κάτι τέτοιο. Επιπλέον δεν σκέφτομαι καμιά ορχηστρική ομάδα ως πιο εκφραστική από τις άλλες, δεν αισθάνομαι την ανάγκη να κάνω κάποια τέτοια αξιολόγηση.

Μια εξήγηση που σκέφτηκα κατόπιν έχει να κάνει με την ηλικία του κειμένου. Εκείνη την εποχή τα πνευστά και ειδικότερα τα χάλκινα μόλις έχουν αρχίσει να σταθεροποιούνται μετά τις κατασκευαστικές και τεχνικές βελτιώσεις τους κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα κρουστά. Προστίθενται συνεχώς νέα κρουστά όργανα με νέες δυνατότητες που νωρίτερα κανείς δε φανταζόταν. Επόμενο είναι να υπάρχει ενθουσιασμός για αυτά τα νέα μέσα. Τα έγχορδα από την άλλη είναι η ιστορικά πιο δοκιμασμένη ομάδα. Ο νέος, άπειρος ενορχηστρωτής είναι πιθανόν να στραφεί στα νέα μέσα με τα οποία μπορεί να προκαλέσει αποτελέσματα που θα εντυπωσιάσουν πολύ πιο εύκολα λόγω της καινοτομίας τους. (Η εξήγηση αυτή δε με ικανοποιεί ιδιαίτερα, αλλά αυτό μπόρεσα να σκεφτώ, αν κάποιος έχει κάτι καλύτερο…)

Τέλος μεγάλο ενδιαφέρον για παρόμοιους λόγους έχει και ο κατάλογος έργων/συνθετών που προτείνει για μελέτη (ειδικά οι παρατηρήσεις για τον Μότσαρτ και τον Μπετόβεν!).

---

For what it's worth…
…ακολουθεί μια άσκηση ιστορικής ενορχήστρωσης από τα φοιτητικά μου χρόνια.

Αρκετά ταιριαστά με το κείμενο της ανάρτησης πρόκειται για ένα πρελούντιο για πιάνο του Ανατόλι Λιάντοφ, ελάσσονος Ρώσου συνθέτη, σύγχρονου του Rimsky-Korsakov.

Πρώτα το πρωτότυπο για πιάνο. Παίζει ο Stephen Coombs (που δε μου αρέσει καθόλου, πολύ γαλατικής αβρότητας και ευαισθησίας ερμηνεία για ρωσική μουσική, αλλά αυτή βρήκα, αυτή θα ακούσετε).

Και ακολουθεί η ενορχηστρωμένη εκδοχή. Προειδοποιώ για να μη φρικάρει κανένας ότι φυσικά δεν πρόκειται για πραγματική ορχήστρα, αλλά για υπολογιστή (βασικά αυτό που καταφέρνει να παίξει από την παρτιτούρα το Finale). Σε αντίθεση με το πιο πάνω… γλαφυρό παίξιμο, παρακάτω η "ερμηνευτική ευαισθησία" τείνει στο μηδέν. Θεωρείστε το κάτι σα μουσική μακέτα. Δεν ισχυρίζομαι ότι πρόκειται για κανένα ενορχηστρωτικό θαύμα. Θεωρώ όμως ότι είναι μια καθόλα σωστή ενορχήστρωση. Μια ιστορικά και στιλιστικά πιστή ενορχήστρωση.