Πόσο μαλάκας είσαι; (κύριε Stokowski)

Νομίζω ότι κάτι που θα έχετε διαπιστώσει ως τώρα είναι ότι σε αντίθεση με τις γαλατικές αβρότητες του γκουρμέ σεφ (τις ποιες του ποιου;), εγώ ως αδέσποτος κοπρίτης δεν καταλαβαίνω από τέτοια σαλονάτα, δε δίνω μία για τους τύπους, τις ευγένειες και τα savoir faire κι άμα φορτώσω στην κράνα (πράγμα καθόλου δύσκολο) αρχίζω να δαγκώνω (αφού δε μου ρίξανε ακόμα φόλα, πάλι καλά).

Η αφορμή για το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται στα σχόλια μιας ανάρτησης του αγαπητού Mahler76. Θερινό του το κάναμε το blog με τον μάγειρα και ζητούμε συγγνώμη για αυτό. Μπορεί αυτά να μοιάζουν για τους περισσότερους ψιλά γράμματα, αλλά τουλάχιστον για εμάς καθόλου δεν είναι, το ακριβώς αντίθετο. Νομίζω ότι οι αναρτήσεις για θέματα ερμηνείας που ξεκίνησε ο μάγειρας, θα παρουσιάσουν πολύ ωραία το πως γενικότερα ο μουσικός κόσμος αντιμετωπίζει διάφορα σχετικά θέματα. Η ανάρτηση αυτή συμπληρώνει πράγματα με τα οποία ασχολήθηκαμε σε άλλες παλιότερες. Και βέβαια μαλάκας δεν είναι μόνο ο Stokowski, αλλά κυρίως εγώ που κάθομαι και ασχολούμαι αναλυτικά με τον παπάρα (το λέει και το άσμα).

Μ' αυτά και μ' αυτά λοιπόν θυμήκα ένα CD που είχα πάρει πριν καιρό με επανενορχηστρώσεις του Stokowski ήδη εξαιρετικά, άψογα, τελειότατα ενορχηστρωμένων έργων από άλλους πολύ ικανότερους τεχνικά και απείρως σημαντικότερους καλλιτεχνικά (και ήταν από τις περιπτώσεις που έκλαψα τα λεφτά μου ―να πω ότι δεν ήξερα; μόνη χρήση του δίσκου πια είναι ως παράδειγμα προς αποφυγήν, "τι να μην κάνετε σε καμιά περίπτωση" για σπουδαστές ενορχήστρωσης).

Για να θυμίσω τι προηγήθηκε, παραπέμπω στην ανάρτηση "ενορχήστρωση εναντίον σύνθεσης", αλλά βεβαίως και στην ανάρτηση του Chef για την ενορχήστρωση του Schoenberg στον Brahms. Στις παρατηρήσεις που θα ακολουθήσουν βρίσκεται και η διαφορά στην ποιότητα του Schoenberg ως ενορχηστρωτή από τον Stokowski όπως την επισημαίνει και την διακρίνει ορθότατα ο Σουηδός στην ανάρτησή του. Μπορεί δηλαδή και του Schoenberg η ενορχήστρωση να απέχει πολύ καλλιτεχνικά από το ύψος π.χ. του Ravel στις Εικόνες από μια Έκθεση ή των άλλων παραδειγμάτων που δόθηκαν, αλλά ο Schoenberg δεν παύει να είναι από τους πιο σοβαρούς, καταρτισμένους και βαθείς γνώστες της παράδοσης και ως ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες της εποχής του ακόμα και εκεί που αποτυχγάνει βρίσκεται σε άλλες, πολύ μακρινές, σφαίρες από έναν τυχάρπαστο ημιμαθή επιδειξία όπως ο Stokowski.

Δεν του έφτανε λοιπόν του Stokowski η εκπληκτική ενορχήστρωση στη Νύχτα στο Φαλακρό Βουνό που έκανε ο Rimski-Korsakov, ένας από τους σημαντικότερους δασκάλους ενορχήστρωσης στην ιστορία της μουσικής και συνθέτης, είχε δική του ―καλύτερη― άποψη ως ημιμαθής και ως μη-συνθέτης.

Θαυμάστε [την Συμφωνική του Bournemouth διευθύνει ο José Serebrier ―και η εκτέλεση είναι πάνω-κάτω στο ίδιο χάλι με την ενορχήστρωση]:

A Night on Bare Mountain (arr. L. Stokowski) .mp3

Αρχικά τουλάχιστον, θα κάνω πως η ενορχήστρωση του Korsakov δεν υπάρχει γιατί η σύγκριση έτσι κι αλλιώς είναι μοιραία. Ο un certain plume σε σχόλιό του είχε χρησιμοποιήσει μια φράση για τον Boulez, "η φαντασμαγορία του ηχοχρώματος μπορεί να κρύψει καμιά φορά την ένδεια βαθύτερων ιδεών". Είχα βρει ―και συνεχίζω να βρίσκω― άδικη αυτήν την φράση για τον Boulez. Πολλά μπορεί να του καταλογίσει κανείς, να διαφωνεί μαζί του, να μην του αρέσουν αυτά που έχει κάνει (δεν εννοώ τον plume σε καμιά περίπτωση, καταλαβαίνω τι ήθελε να πει και που το πήγαινε με το σχόλιό του), αλλά σίγουρα δεν μπορούμε να τον κατηγορήσουμε για επιδειξιομανία, επιφανειακότητα και έλλειψη γνώσεων. Αντιθέτως όλα αυτά ταιριάζουν απόλυτα στις προσπάθειες του Stokowski. "Φαντασμαγορία ηχοχρώματος" και τίποτε άλλο από κάτω. Νεοπλουτίστικη επιδειξιομανία, ενορχήστρωση επιπέδου "έχω και κότερο". Τι εννοώ;

Η ενορχήστρωση του Stokowski είναι σαφέστατα φανταχτερή. Ορχηστρικά εφέ και ηχοχρωματικές προβολές διαδέχονται αφειδώς το ένα το άλλο εντελώς αψυχολόγητα και ασύνδετα, παρακολουθούμε ένα tour de force ορχηστρικών δυνατοτήτων. Αλλά μόνον αυτό, θα μπορούσε να πρόκειται απλώς για ένα κατάλογο ηχοχρωματικών συνδυασμών και τεχνικών εκτέλεσης που τους παράγουν. Ο μαέστρος, στην προσπάθειά του να (επι)δείξει τις δυνατότητες του οργάνου του (της ορχήστρας), καταφέρνει να πηδήξει (αν με εννοείτε) τη μουσική, καταστρέφει κατ' αρχήν τη συνέχεια (αλλά όχι μόνον αυτή) του μουσικού κειμένου του Mussorgsky. Χαρακτηρίζω ημιμαθή τον Stokowski γιατί το μόνο που μας δείχνει είναι το ότι γνωρίζει τρόπους οργανικών συνδυασμών προς επίτευξη ηχοχρωματικών αποτελεσμάτων και εφέ, αλλά η ενορχήστρωση είναι πολύ, μα πάρα πολύ, περισσότερο από αυτό.

Όλα αυτά συμβαίνουν κυρίως γιατί απουσιάζει κάποια ουσιαστική ενορχηστρωτική συνέπεια, μια ενορχηστρωτική στρατηγική, αν θέλετε. Απουσιάζει με άλλα λόγια η σκέψη ενός συνθέτη. Ο Schoenberg όσο κι αν λειτούργησε απλά ως ενορχηστρωτής, ήταν συνθέτης, ήθελε δεν ήθελε ήταν κομμάτι του εαυτού του η συνθετική σκέψη, μπορούσε να την καταπιέσει, αλλά όχι να την εξαφανίσει τελείως. Στην περίπτωσή του αυτό που φταίει είναι η ατολμία του λόγω του δέους που αισθανόταν μπροστά στην ιερή για τον ίδιο μουσική του Brahms. Παρ' όλα αυτά υπάρχει συνέπεια και συνθετική στρατηγική και βαθειά γνώση για το τι είναι, τι κάνει και τι λέει η μουσική που ενορχήστρωσε, κάτι που ακούγεται από την πρώτη ως την τελευταία νότα. Ο Stokowski δεν καταλαβαίνει από τέτοια, στόκος ο Stokowski.

Ας γίνω λίγο πιο συγκεκριμένος με παραδείγματα, όσο μου επιτρέπει η γραμμικότητα ενός blog και η έλλειψη παρτιτούρας. Ας δούμε τι κάνει στα πρώτα δευτερόλεπτα του έργου ο Stokowski.

example1.mp3

Στο απόσπασμα αυτό υπάρχουν δυο κύριες γραμμές, το μπάσο και η γραμμή με τα τρίηχα δέκατα έκτα (η σβουριστή ―για να το πω επιστημονικά και δόκιμα). Ο Stokowski επιχειρεί να κάνει με το καλημέρα σας ένα εντυπωσιακό ενορχηστρωτικό crescendo (ενορχηστρωτικό crescendo ονομάζουμε την εντύπωση της αύξησης του ηχητικού όγκου ή καλύτερα το σταδιακό πύκνωμα του φάσματος ―αυτό μπορεί να συνοδεύεται από ταυτόχρονη αύξηση της έντασης, δηλ. crescendo, μπορεί και όχι. Η πιο απλή μέθοδος για να γίνει ένα ενορχηστρωτικό crescendo είναι η είσοδος σταδιακά όλο και περισσότερων οργάνων. Το πασίγνωστο Bolero του Maurice Ravel θα μπορούσε να περιγραφεί ως μια περίπτωση ενός τεράστιου ενορχηστρωτικού crescendo). Παρακάμπτω εδώ το ερώτημα για το πόση σοφία ενορχηστρωτικής οικονομίας κρύβει αυτή η τακτική: "αν κάνεις από την αρχή τέτοια πράγματα, τι θα μείνει να κάνεις στην κορύφωση;". Πέρα από αυτό ο Stokowski καταφέρνει το σχεδόν αδύνατο: να κάνει ένα ενορχηστρωτικό crescendo καθώς εξελίσσεται να έχει ελάχιστη ηχοχρωματική συνάφεια με τον ίδιο του τον εαυτό. Η ενορχήστρωση δεν αναδεικνύει το προϋπάρχον μουσικό κείμενο (το φθογγικό υλικό, τις φράσεις, την άρθρωση κτλ), αλλά συγκρούεται με τις πληροφορίες που αυτά μεταφέρουν. Πιο συγκεκριμένα η συνέχεια του σχήματος της γραμμής του μπάσου υπονομεύεται από τις τουλάχιστον ερωτηματικές και μεσοβέζικες επιλογές του Stokowski: πρώτα ακούμε το σχήμα του μπάσου από έγχορδα πιτσικάτο και κατόπιν από ξύλινα πνευστά στακάτο. Η αύξηση του ηχητικού όγκου επιτυγχάνεται μεν, αλλά θα περιμέναμε η χρήση των ξύλινων πνευστών να γίνει προσθετικά στο πιτσικάτο των εγχόρδων (έγχορδα πιτσικάτο & ξύλινα στακάτο τη 2η φορά) ώστε να υπάρχει τουλάχιστον κάποια ελάχιστη ηχοχρωματική συνάφεια για να γίνει η σύνδεση στο μυαλό μας. Πέρα από αυτό η αλλαγή αυτή είναι λανθασμένη και έναν ακόμη λόγο που αναλύεται παρακάτω.

Η πολυπλοκότητα της ενορχηστρωτικής γραφής του Stokowski είναι δυσανάλογη της πολυπλοκότητας του μουσικού κειμένου του Mussorgsky. Βέβαια στα χέρια ενός ικανού δημιουργού αυτό πιθανόν δε θα ήταν πρόβλημα (μας το απέδειξε ο Anton Webern στην 6φωνη φούγκα από τη Μουσική Προσφορά. O Webern δημιουργεί μια δική του λογική επάνω στο κείμενο του Bach ενώνει τελείες που προϋπάρχουν και αποκαλύπτει νέα σχήματα. Ο Stokowski απλώς κινείται ευκαιριακά). Ας δούμε λίγο ακόμα γιατί στον Stokowski αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της ενορχήστρωσής του. Ο Mussorgsky αφού παρουσιάσει μια πρώτη φορά το βασικό υλικό στην πρώτη του φράση (καλύτερα υποενότητα) την αρχή της οποίας σχολίασα στο παράδειγμα παραπάνω, επαναλαμβάνει (κατά μια συνήθη συνθετική τακτική της εποχής) αυτούσια αυτήν την φράση. Στην επανάληψη αυτή το ίδιο μουσικό κείμενο ενορχηστρώνεται από τον Stokowski ως εξής:

Example2.mp3

Ενώ το μουσικό κείμενο (φθογγικό υλικό) είναι ακριβώς ίδιο, ενορχηστρωτικά έχουν γίνει αλλαγές σε κάθε επίπεδο. Στο μπάσο ειδικότερα που είχαμε σχολιάσει παραπάνω στη θέση του πιτσικάτο έχουμε παίξιμο col legno battuto από τα έγχορδα που είναι πιο ασαφές στο ρυθμικό του αποτέλεσμα από το αντίστοιχο πιτσικάτο (πορεία από καθαρή άρθρωση σε πιο ασαφή), ενώ το ήπιο στακάτο των ξύλινων πνευστών τη δεύτερη φορά έχει αντικατασταθεί από τον διαπεραστικό μεταλλικό ήχο των χάλκινων πνευστών (πορεία από ήπια σε οξεία άρθρωση ―και αναντίστοιχη σε σχέση με το πρώτο μισό της φράσης). Η προσπάθεια ήταν στην επανάληψη της φράσης ο ήχος να γίνει πιο επιθετικός και πιο γεμάτος. Εκτός που αυτό δεν πετυχαίνει και απλώς ακούγεται διαφορετικός και χωρίς ισορροπία (αν δεν ήταν οι ίδιες νότες θα πασχίζαμε να καταλάβουμε τι γίνεται), τίθεται το ερώτημα κατά πόσο δικαιολογείται ο ενορχηστρωτής να εισάγει τέτοιες διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις τη στιγμή που το μουσικό κείμενο δεν έχει κάποια τέτοια πρόθεση. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι μια ενορχηστρωτική αντίθεση μπορούσε να λειτουργήσει στο σημείο αυτό και πάλι ο Stokowski θα είχε αποτύχει διότι η αντίθεσή του δεν θα ήταν τόσο έντονη ώστε να είναι αρκετά σαφής κάποια πρόθεση ηχοχρωματικής διαφοροποίησης. Με άλλα λόγια όπως και να την γυρίσεις την ενορχήστρωσή του είναι πάντα μια μεσοβέζικη, ανούσια μουσικά, αλλά φανταχτερή προσπάθεια. Αν οι φράσεις αυτές απείχαν ικανή απόσταση μεταξύ τους μια τέτοια προσέγγιση ενορχηστρωτικής διαφοροποίησης πιθανόν να ήταν θεμιτή. Θα έδειχνε και σε επίπεδο ενορχήστρωσης ότι βρισκόμαστε σε διαφορετικό τμήμα του έργου ότι έχει υπάρξει κάποια εξέλιξη στην ιστορία που μας "διηγείται" ο συνθέτης, ότι η μουσική έχει προχωρήσει, έχει πάει αλλού. Έτσι όπως συμβαίνει διαδοχικά δε βοηθά την μουσική. Προσπαθεί να πει περισσότερα από όσα πραγματικά υπάρχουν να πει. Η ενορχήστρωση προχωρά πιο γρήγορα από το κείμενο. Επιπλέον οι ηχοχρωματικές διαδοχές δεν δημιουργούν μια αίσθηση λογικής συνέχειας σύμφωνης με τα σχήματα της μουσικής. Αυτό ορισμένες στιγμές έχει τραγικά αποτελέσματα. Ακούστε το ακόλουθο καταγέλαστο:

example3.mp3

Το μουσικό σχήμα σπάει χωρίς προφανή λόγο και καταλήγει να είναι μια καρικατούρα (ξέρω ότι ο Mussorgsky στο πρωτότυπο έχει τις οκτάβες που χρησιμοποιεί ο Stokowski ―και που έχει αλλάξει ο Rimski-Korsakov― αλλά το αποτέλεσμα αυτής της ενορχήστρωσης καταφέρνει να γελοιοποιήσει τη μουσική· αντί να αποκαταστήσει την αρχική πρόθεση του συνθέτη μάλλον δίνει περισσότερο δίκιο κι από όσο ίσως αρχικά ήμασταν διατεθειμένοι να δώσουμε στον Rimski-Korsakov για την αλλαγή του).

Ακόμη περισσότερο, η ενορχήστρωση σε έργα όπως αυτό έχει και ψυχολογικό ρόλο: κάθε σχήμα, κάθε μοτίβο έχει ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα, η ανάθεση σε συγκεκριμένους οργανικούς συνδυασμούς αυτών των στοιχείων είναι αναπόσπαστο μέρος του χαρακτήρα της μουσικής και των θεμάτων. Οι συνεχείς διαφοροποιήσεις του Stokowski μοιάζουν να αγνοούν αυτό το πολύ βασικό και καταστρέφουν κάθε σχέση μεταξύ μοτίβου και ηχοχρώματος. Τίθεται τέλος και ζήτημα γενικότερης ταυτότητας του ήχου. Ενώ όταν ακούει κανείς την ενορχήστρωση του Korsakov έχει την εντύπωση ότι πράγματι ακούει ένα έργο της ρωσικής μουσικής σχολής και παράδοσης, όταν ακούει τον  Stokowski ακούει κάτι που όχι μόνο δεν ακούγεται ρωσικό, δεν έχει καν κάποια συγκεκριμένη ταυτότητα ήχου. Αλλά ειδικά αυτό το τελευταίο φαντάζομαι ότι θα μοιάζει με πολύ ψιλά γράμματα.

Δεν ξέρω αν ακούγονται πολύ σκληρά όλα αυτά που καταμαρτυρώ στον Stokowski, αλλά βρίσκω ότι και λίγα του έσυρα. Ευτυχώς ή δυστυχώς δε διακατέχομαι από μεγαλύτερες δόσεις μαζοχισμού για να ασχοληθώ πιο αναλυτικά μαζί του. Αντί επιχειρημάτων για αυτά που είπαμε για τον Stokowski στον Mahler76 κατηγορηθήκαμε ότι είμαστε αγενείς και μας υπέδειξαν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε έτσι. Κατά τη δική μου οπτική, αγένεια και προσβολή είναι η μετριότητα. Αγένεια και προσβολή είναι η επιφανειακή και υποκριτική ευγένεια ειδικά όταν αυτή υπάρχει σε βάρος κάποιων standards. Διά ταύτα: επιμένω στο χαρακτηρισμό μου ότι πρόκειται για μια από τις μεγάλες ντροπές της κλασικής μουσικής.

Κλείνοντας ας ακούσουμε και την ενορχήστρωση του Nikolai Rimski-Korsakov για να στρώσει το αφτάκι μας [ο πολύς Valery Gergiev διευθύνει ―ορχήστρα και όχι νεροτσουλήθρα όπως παραπάνω― την Φιλαρμονική της Βιέννης]. Παρατηρήστε πόσο ξεκάθαρα σε αυτή την εκδοχή είναι τόσο τα μικροδομικά (μοτίβα, άρθρωση, φράσεις κτλ) όσο και τα μακροδομικά (διαδοχές επεισοδίων, σειρά κορυφώσεων κτλ) στοιχεία του έργου.

A Night on the Bare Mountain.mp3

Υπόμνημα/Σημείωση:

Η ανάρτηση αυτή έχει γραφτεί εδώ και κάποιο καιρό. Ο καλός μάγειρας διάβασε το κείμενό μου και με συμβούλεψε απλά να διορθώσω την σειρά των παρατηρήσεών μου γιατί με τον τρόπο που τις έχω πηγαίνω μπρος-πίσω. Έχει δίκιο. Μετά όμως από σκέψη αποφάσισα να μη διορθώσω τη σειρά. Τα προβλήματα που εντοπίζω στην ενορχήστρωση αυτή δεν μπαίνουν εύκολα σε κατάλογο και σειρά ιεράρχησης α,β,γ… αλλά με τον ένα ή άλλο τρόπο συνδέονται και διαπλέκονται μεταξύ τους. Προτίμησα λοιπόν την μπερδεμένη σειρά με την οποία τα διαπίστωσα αρχικά.