Ξεχάστε πάντως Μεσσίες, ορατόρια, Χαίντελ, Μπαχ και λοιπές μπαγκατέλες των αιρετικών κουτόφραγκων. Θα ασχοληθούμε με έναν ορθόδοξο συνθέτη, όπως συνάδει προς την καθ' ημάς ανατολή, τον Αλέξανδρο Σκριάμπιν.
Ξεκινούμε:
Μετά από αυτή τη μικρή προσευχή, έναν προπαρασκευαστικό διαλογισμό, προχωρούμε με κατάνυξη στο κύριο μέρος της σεμνής ετούτης θρησκευτικής τελετής και ακούμε τη Μαύρη Λειτουργία.
Όλα τα έργα της τελευταίας περιόδου του Σκριάμπιν στηρίζονται στην λεγόμενη απόκρυφη συγχορδία που επινόησε ο συνθέτης. Την συγχορδία αυτή μπορούμε να την δούμε σα μια ιδιότυπη δεσπόζουσα όπου κυριαρχούν τα τρίτονα (υπάρχει μέσα σε αυτή την συγχορδία μια δεσπόζουσα μεθ' εβδόμης με κατεβασμένη πέμτη ― δηλαδή ένα σύνολο δυο τριτόνων).
Για όσους τυχόν δεν ξέρουν, τρίτονο είναι ένα μουσικό διάστημα που αποτελείται από 6 ημιτόνια (και ημιτόνιο είναι η μικρότερη απόσταση που μπορεί να έχουν δυο νότες στο ισοτονικά συγκερασμένο σύστημα που επικράτησε στη δυτική μουσική). Στη δυτική τονικότητα τα τρίτονα έχουν πολύ συγκεκριμένες και ισχυρές ιδιότητες. Κατά την Αναγέννηση ήταν απαγορευμένα διαστήματα, τα ονόμαζαν diabolus in musica. Θα μπορούσε ίσως κανείς να δει την ιστορία της δυτικής τονικότητας (δηλ. όλου αυτού που ονομάζουμε κλασική μουσική) ως μια ιστορία εξέλιξης της χρήσης των τριτόνων ― όταν συσωρεύθηκαν πολλά τρίτονα/διάολοι όπως στη Μαύρη Λειτουργία, κακή ώρα, η τονικότητα κατέρρευσε.
Στην 9η σονάτα του Σκριάμπιν (αλλά όχι μόνον σε αυτό το έργο) υπάρχουν συνεχώς σχηματισμοί από τριάδες τριτόνων (τρία τρίτονα που συνδέονται με κάποιον τρόπο ήτοι 666). Το αρχικό σχήμα της Μαύρης Λειτουργίας από το οποίο προκύπτει κατόπιν όλο το υπόλοιπο μοτιβικό υλικό του έργου δεν είναι παρά ένας μεγαλοφυής τέτοιος σχηματισμός· ερμητικός, τέλεια ισορροπημένος και στείρος· όλη η μουσική παρά τα συνεχή ξεσπάσματά της δεν μπορεί να οδηγηθεί κάπου αλλού κι επιστρέφει πάντα σε αυτόν ― κάτι που συμβάλλει στην τραγικότητά της. Στην εικόνα παρακάτω με τα πρώτα μέτρα της σονάτας είναι σημειωμένοι με κόκκινο μερικοί μόνο από τους συσχετισμούς τριτόνων που φτιάχνει ο Σκριάμπιν. Θα μπορούσε κανείς να σχολιάζει επί πολύ τις ιδιότητες και την εσωτερική ενέργεια που έχει αυτό το αρχικό σχήμα. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να διαβάσει το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ όπου αυτό παρουσιάζεται κάπως πιο αναλυτικά.
Δυο εξαιρετικές αν και αρκετά διαφορετικές εκτελέσεις της σονάτας:
Κλείνουμε με τις "Φλόγες του σκότους". Επάνω στην κορύφωση του κομματιού ο Σκριάμπιν γράφει μια μοναδική οδηγία στην παρτιτούρα. Η μουσική μεταμορφώνεται σταδιακά. Η ενέργεια συγκεντρώνεται για να ξεκινήσει ένα ξέσπασμά της που τονίζεται από τον συνθέτη με την οδηγία tumultueux (ανήσυχα, ταραγμένα) και που λίγο μετά βγαίνει εκτός ελέγχου, δαιμονίζεται πλήρως καθώς ο συνθέτης γράφει στην παρτιτούρα ένα ανεπανάληπτο désordonné. Αμέσως μετά η μουσική καταρρέει και σαν τον φοίνικα ξαναγεννιέται από τις στάχτες της (ένα επαναλαμβανόμενο φα# που είναι ο βασικός φθόγγος του κομματιού) για να καταλήξει και πάλι στο ίδιο φρενήρες ξέσπασμα και να ξανακαταρρεύσει.
Οι παλιές ηχογραφήσεις είναι με τον γαμπρό του Scriabin Vladimir Sofronitsky, η δεύτερη εκτέλεση της σονάτας είναι με τον νικητή του 3ου διαγωνισμού Scriabin Andrei Korobeinikov.
________________
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
[Εκτός από τις εικόνες που παραθέτω καλό είναι να έχετε και την παρτιτούρα του έργου].
Ήδη παραπάνω αναφέρθηκε η απόκρυφη συγχορδία την οποία χρησιμοποιεί ο Scriabin στα έργα της τελευταίας περιόδου. Στην αρχή της 9ης σονάτας η χρήση της γίνεται με τέτοιον τρόπο ώστε να προβάλλονται όσο το δυνατόν περισσότερο τα τρίτονα που περιέχει. Το τετράφωνο σχήμα των δυο πρώτων μέτρων που ο συνθέτης ζητά από τον ερμηνευτή να το παίξει με έναν τρόπο που να καθηλώνει και που επανέρχεται συνεχώς (σαν επίκληση ή σαν mantra) βασίζεται στο τρίτονο σι-φα (οι πρώτες νότες κάθε μέτρου που είναι σε κύκλο στην εικόνα παραπάνω). Κάθε φθόγγος αυτού του τριτόνου λειτουργεί σαν αντίθετος πόλος που αντιστρέφει τη φορά κίνησης του άλλου. Έτσι για το σι έχουμε άλλα δυο τρίτονα, τα σολ-ντο# & φα-σι. Όταν εμφανιστεί ο δεύτερος πόλος, φα, τα τρίτονα αυτά αλλάζουν φορά (αντιστρέφονται) το σολ-ντο# γίνεται ντο#-σολ και το φα-σι γίνεται σι-φα [τέτοιες παλινδρομικές κινήσεις/σχέσεις ― με ό,τι αυτές υπονοούν, χρειάζεται να ξαναθυμίσω τις τουλάχιστον παγανιστικές πεποιθήσεις του συνθέτη; ― υπάρχουν συνέχεια σε όλη τη σονάτα σε διάφορα επίπεδα, η πιο εντυπωσιακή και προφανής από αυτές είναι το σχήμα με τα τριακοστά δεύτερα και τις τρίλιες που πρωτοεμφανίζεται στο μέτρο 24]. Η σχέση που έχουν αυτά τα δυο τρίτονα μεταξύ τους είναι αυτή που ορίζει η απόκρυφη συγχορδία, απέχουν μια τρίτη μεγάλη ή τέταρτη ελαττωμένη ήτοι τέταρτη διαστηματική τάξη (ic 4), είναι με άλλα λόγια η επίσης προαναφερθείσα δεσπόζουσα μεθ' εβδόμης με αλλοιωμένη πέμπτη. Θα μπορούσε κανείς να πει ― αρκετά επιπόλαια ― ότι αυτό έχουμε στην αρχή της σονάτας, μια δεσπόζουσα και οι άλλοι φθόγοι των χρωματικών κινήσεων είναι "ξένοι φθόγγοι". Αν όμως κοιτάξει πιο προσεκτικά τι υπονοεί ο Scriabin με αυτή την κατασκευή όπου η διάταξη του πρώτου μέτρου "αναποδογυρίζεται" στο δεύτερο, θα καταλάβει ότι οι φθόγγοι των δυο αυτών μέτρων είναι ένα υπερσύνολο φθόγγων που προκύπτει από τις 8 διαφορετικές διατάξεις (4 κανονικές και 4 αντίστροφες) που μπορεί να εμφανίσει η απόκρυφη συγχορδία με βάση τους φθόγγους φα, σι, ντο# & σολ. Οι διατάξεις αυτές φαίνονται στην εικόνα παρακάτω (στο δεύτερο σύστημα κάθε συγχορδία εμφανίζεται ως εξάχορδο ― παρατηρήστε τα άκρα αυτών των εξαχόρδων και τις σχέσεις των μεταξύ τους φθόγγων).
Εκτός από αυτές τις σχέσεις στο αρχικό σχήμα υπάρχει και μια σειρά από δευτερεύουσες. Επισημαίνω μια-δυο τέτοιες: αν δει κανείς όγδοο προς όγδοο τα πρώτα μέτρα εύκολα παρατηρεί τις ομοιότητες στα κάθετα διαστήματα: σε όλα τα ισχυρά μέρη του μέτρου έχουμε τρίτες μεγάλες (4η διαστηματική τάξη) και σε όλα τα ασθενή έχουμε έβδομες ελαττωμένες ή μεγάλες έκτες (3η διαστηματική τάξη). Αν δει κανείς τα όμοια μαζί ως σύνολα θα διαπιστώσει ότι τα ισχυρά σχηματίζουν μια κλίμακα με ολόκληρους τόνους (ή αλλιώς τον 1ο τρόπο του Μεσσιάν) και τα ασθενή τα οποία σας παραπέμπω να τα συγκρίνετε με τα άκρα των εξαχόρδων που σας ζήτησα να παρατηρήσετε σχηματίζουν μια οκτατονική κλίμακα (ή τον 2ο τρόπο του Μεσσιάν) ― και οι δυο αυτές κλίμακες είναι τελείως συμμετρικές που σημαίνει ότι δεν μπορεί να οριστεί εύκολα (αν μπορεί καθόλου) με τη χρήση τους τονικό κέντρο. Και η σχέση των διαστημάτων μεταξύ ισχυρών και ασθενών ογδόων μπορεί να θεωρηθεί ένα είδος παλινδρόμησης/"αέναης" εναλλαγής όπου το α, διαδέχεται το β ξανά και ξανά.
Καθώς μάλιστα η μορφή του έργου δεν είναι αυτή της κλασικής φόρμας σονάτας μπορεί να θεωρήσει κανείς ότι η αντιπαράθεση ή η σύνθεση δυο ιδεών/καταστάσεων που είναι η ουσία της σονάτας υπάρχει υπ' αυτή τη μορφή στη Μαύρη Λειτουργία.
3 σχόλια:
Ενδιαφέρουσα ανάρτηση και ανάλυση!
Πολύ ωραία ανάλυση! Ευχαριστώ πολύ. Ο Σκριάμπιν είναι από τους αγαπημένους μου.
Ευχαριστώ αμφότερους.
Δημοσίευση σχολίου