(Καν)ένα Όνειρο Θερινής Νύχτας

Στις ιστορίες της μουσικής θα διαβάσετε ότι ο Alfred Schnittke είναι ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους του πολυστιλιτισμού, μιας μουσικής τάσης/κινήματος που είναι προϊόν του μεταμοντερνισμού.

Σημαντικό μέρος της μουσικής του μου δίνει την εντύπωση ότι είναι μια προσπάθεια αναμέτρησης με αξεπέραστες δυσκολίες, μια επίμονη όσο και μάταιη προσπάθεια να αρθρωθούν κάποια πράγματα που έχουν απαγορευτεί αγνοώντας όλες τις αντιξοότητες. Ίσως να πρόκειται για την προσωπική ιστορία του συνθέτη που όπως και πάρα πολλοί άλλοι ένιωσε στο πετσί του ξανά και ξανά τη βαρβαρότητα και τη βλακεία της Σοβιετικής λογοκρισίας.

Το (K)ein Sommernachtstraum είναι από τα έργα του Schnittke που ξεχωρίζω. Ο Schnittke λέει για το έργο απλώς ότι πρόκειται για ένα Rondo για συμφωνική ορχήστρα. Η περιγραφή αυτή είναι αρκετά σεμνή. Το έργο έχει την τυπική δομή ενός Rondo (A-B-A-C-A-D-A…), όμως το υλικό όλων των ενοτήτων παράγεται από το θεματικό υλικό της ενότητας Α. Έτσι είναι ταυτοχρόνως Rondo και παραλλαγές ή, αν θέλετε, ένα μονοθεματικό Rondo όπου τα B, C, D, E είναι παραλλαγές/παράγωγα του A.

Είναι σχετικά εύκολο να καταλάβει κανείς την αναφορά του τίτλου στην κωμωδία του Shakespeare. Το Όνειρο Θερινής Νύχτας είναι μια ανάλαφρη κωμωδία μεταμορφώσεων. Στο (K)ein Sommernachtstraum, όπως είπαμε, έχουμε διαρκείς παραλλαγές. Οι παραλλαγές αυτές μοιάζουν περισσότερο με μεταμορφώσεις. Εκτός από την μοτιβική μεταμόρφωση του θέματος, πιο χαρακτηριστικά από όλα μεταμορφώνεται το οργανικό σύνολο που παρουσιάζει το έργο (μαζί με αυτό μοιάζει να μεταμορφώνεται ο χώρος που παρουσιάζεται το έργο) όπως επίσης μεταμορφώνεται και η αισθητική (ο χρόνος).

Έτσι ξεκινώντας έχουμε την εντύπωση ότι ακούμε ένα κλασικό έργο μουσικής δωματίου, θα μπορούσε να είναι μια ανάλαφρη σονάτα για βιολί και πιάνο του Mozart ή του Haydn. Και μετά ο χρόνος αλλάζει, μπαίνει ένα φλάουτο με ένα τσέμπαλο και έτσι είμαστε ξαφνικά στο μπαρόκ. Και μετά πάλι τα πράγματα μπερδεύονται ανάμεσα σε αυτά τα δυο ώσπου κάτι αρχίζει να μην πηγαίνει καλά. Και εκεί πάνω μπαίνει η ορχήστρα και ξάφνου για άλλη μια φορά ο χρόνος (αισθητική) και ο χώρος (σύνολο) έχουν μεταμορφωθεί.

Και παρακολουθούμε αυτή τη διαρκή περιπέτεια του υλικού καθώς μεταμορφώνεται από σύνολο μουσικής δωματίου, σε ορχήστρα της κλασικής περιόδου, σε σόλο όργανο, σε ορχήστρα εγχόρδων, σε ορχήστρα δωματίου, σε marching band, σε μεγάλη συμφωνική ορχήστρα κτλ και επίσης καθώς μεταφέρεται από την κλασική εποχή, στο μπαρόκ, σε γκροτέσκα μουσική τσίρκου, σε εμβατήριο, σε σύγχρονη μουσική, σε χίλια-δυο.

Μόνο που στην πορεία αυτών των μεταμορφώσεων η αρχική επίπλαστη αθωότητα πάει περίπατο και αποκαλύπτεται κάτι σκοτεινό. Εκείνη η εικόνα ήταν μόνο μια προσεκτικά κατασκευασμένη πρόσοψη πίσω από την οποία κρυβόταν μια κόλαση. Έτσι ώστε όταν στο τέλος η αρχική εικόνα επανέρχεται και η μουσική μοιάζει και πάλι ανάλαφρη και "ταπεινή" σαν ένα κομμάτι για σόλο φλάουτο, να ξέρουμε, να μην ξεγελαστούμε και πιστέψουμε σε όνειρα, (σοσιαλιστικούς) παραδείσους και λοιπές ουτοπίες.

(K)ein Sommernachtstraum

Η Μουσική για ένα φανταστικό έργο είναι από τα λιγότερο γνωστά έργα του Schnittke. Είναι ένα πικρό, σατιρικό σχόλιο του συνθέτη για το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, κάτι ανάλογο με τον Μικρό Παράδεισο του Shostakovich. Από αυτή τη μικρή σουίτα ακολουθεί το Εμβατήριο.

Music for an imaginary play: III. March

Είναι, νομίζω, προφανές ότι ο Schnittke εδώ φτιάχνει μια καρικατούρα. Μου δίνει την εντύπωση πως ακούω το "Είμαστε δυο, είμαστε τρεις" με όλα τα στοιχεία του στιλ μεγεθυμένα τόσο ώστε πια να μη μπορεί κανείς να αγνοήσει πόσο γελοία είναι. Είναι κάτι που ακούγεται χοντροκομμένο και γκροτέσκο, αλλά μη γελιέστε, αυτό έχει επιτευχθεί μετά από πολύ μελέτη και προσοχή. Ακόμα και τα "κοκοράκια" της τρομπέτας ή τα κλάστερς στο πιάνο είναι εκεί που πρέπει. Πρόκειται για το ξεβράκωμα του Θεοδωράκειου κιτς, για το απόλυτο τσίρκουλο, ένα μουσικό "ρε άντε και γαμηθείτε".